Wprowadzenie do ikonografii medali poświęconych papieżowi Janowi Pawłowi II.

Ikonograficzna zawartość medali dedykowanych Papieżowi Janowi Pawłowi II to najczęściej przedstawienie jego podobizny: wyobrażenie głowy, popiersia, półpostaci bądź całej postaci. Trwający prawie 27 lat pontyfikat, pozwolił utrwalić również wpływ czasu odbijający się w rysach i sylwetce Papieża. Medalierskie przedstawienia postaci Jana Pawła II stanowią przez to bardzo bogatą galerię portretową. Wiele z nich odznacza się nie tylko doskonałą wiernością podobizny, ale również prezentuje psychologiczne pogłębienie wizerunku portretowanej postaci. Na wielu medalach, co stanowi pewien przełom w tradycyjnej, medalierskiej ikonografii papieskiej, spotykamy wyobrażenie postaci Ojca Świętego wkomponowane w sceny grupowe oddające tak jemu charakterystyczną, wielokroć wyrażaną, chęć bycia blisko ludzi. Medale utrwalały również obrazy, rejestrowane i publikowane przez media, gdyż obrazy te często były inspiracją dla wielu medalierów.

Istotnym elementem ikonografii jest strój. Papież przedstawiany jest w sutannie przepasanej szerokim pasem ze wstęgą często zawierającą jego herb, bądź w narzuconej na ramiona krótkiej pelerynie (mucet) oraz stule – często zdobionej bogatym haftem z wyobrażeniem postaci świętych apostołów Piotra i Pawła lub tiary oraz skrzyżowanych kluczy – znaku władzy papieskiej. Na piersi znajduje się krzyż. Od XVI wieku, obowiązkowo używany przez biskupów, stanowi tradycyjną oznakę ich sakry. Wskazuje Chrystusa ukrzyżowanego i moc płynącą z Jego męki i zbawczej śmierci, jako rękojmi zwycięstwa nad wrogami. Z kolei obrazy ujmujące postać papieża podczas liturgii ukazują go w szatach pontyfikalnych: ornacie oraz nałożonym nań paliuszu (ozdobiona krzyżami biała wstęga, której końce znajdują się z przodu oraz tyłu ornatu). Nakryciem głowy jest biała piuska oraz, w czasie akcji liturgicznej, mitra - nazywana także infułą, na którą składają się dwa wysokie, połączone ze sobą trójkąty (cornua), z opadającymi z tyłu dwiema wstęgami (vittae). Historyczne nakrycie głowy papieża (tiara, czyli potrójna korona) po raz ostatni używana była podczas uroczystości inauguracji pontyfikatu Pawła VI. Swoim następcom Paweł VI pozostawił dowolność w jej użyciu. Do tego faktu, tłumacząc swoją decyzję rezygnacji z tiary nawiązał podczas uroczystej inauguracji swej papieskiej posługi Jan Paweł II. Powiedział wtedy: „W ubiegłych wiekach, kiedy Następca Piotra obejmował swoją Stolicę, wkładano mu na głowę potrójną koronę, tiarę. Ostatni ukoronowany został w 1963 roku papież Paweł VI, który jednak po uroczystym obrzędzie koronacji nie używał już nigdy tiary, pozostawiając swoim następcom wolność decyzji w tym względzie. Papież Jan Paweł I, o którym pamięć jest tak żywa w naszych sercach, nie chciał tiary i dzisiaj nie chce jej jego następca. Nie czas istotnie, wracać do obrzędu i do tego, co może niesłusznie było uważane za symbol doczesnej władzy papieży”. Do rzadziej spotykanych nakryć głowy, w których przedstawiano na medalach Jana Pawła II, należy również kapelusz - szerokoskrzydły, okrągły ozdobiony sznurem z chwostami.

Kolejnym elementem ikonografii Jana Pawła II jest herb papieski. Tarcza herbowa koloru niebieskiego podzielona jest niesymetrycznie złotym krzyżem, pod którego lewym ramieniem umieszczona jest litera M - monogram Matki Bożej. Tarcza herbowa, w edycjach uroczystych, zamieszczana jest na tle utworzonym przez dwa skrzyżowane klucze: złoty i srebrny. To tak zwane klucze św. Piotra, będące symbolem władzy papieża - jego następcy: "A Ja tobie powiadam, że tyś jest opoka, a na tej opoce zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne nie zwyciężą go. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego: cokolwiek zwiążesz na ziemi będzie związane i w niebiosach". (Mt.16, 18-19). Nad tarczą herbową widnieje tiara. Pontyfikat Jana Pawła II był ostatnim, podczas którego jej wizerunek pozostawał w tle herbu papieskiego. Następca Jana Pawła II papież Benedykt XVI wprowadził w to miejsce wyobrażenie mitry. Uzupełnieniem herbu pozostaje zawołanie „Totus tuus” (cały Twój) używane przez Jana Pawła II od konsekracji biskupiej w 1958 r. Słowa te pochodzą z kierowanego do Maryi zdania św. Ludwika Marii Grignion: Totus Tuus ego sum et omnia mea Tua sunt ( Cały Twój jestem i wszystko, co moje, Twoim jest).

Insygnium papieskiej władzy pasterza jest również pastorał (laska pasterska), symbol następcy świętego Piotra, czuwającego nad powierzoną owczarnią. Przez cały pontyfikat Jan Paweł II posługiwał się pastorałem posiadającym formę krzyża z wizerunkiem rozpiętego na nim Chrystusa. Autorem był włoski rzeźbiarz Lello Scorzelli, który dzieło wykonał na zamówienie Pawła VI, który po raz pierwszy użył go 8 grudnia 1965 roku podczas uroczystości zakończenia II Soboru Watykańskiego. Przez krótki, 30 – dniowy, pontyfikat służył poprzednikowi Papieża Wojtyły, Janowi Pawłowi I. W ciągu długich lat służby Jana Pawła II stał się charakterystycznym znakiem rozpoznawczym Papieża Polaka.

Kolejnym atrybutem papieskim jest pierścień - symbol urzędu i godności biskupa Rzymu. Nakładany w dniu inauguracji pontyfikatu, aż do śmierci papieża, kiedy jest łamany, pozostaje znakiem służby na Stolicy Piotrowej. Wizerunki Jana Pawła II zamieszczane na medalach również przywołują ten atrybut papieski ukazując charakterystyczny, płaski pierścień z wyobrażeniem siedzącego na tronie Chrystusa z otwartą na kolanach księgą. Tu mam dodatek: W części obrączki pierścienia, bezpośrednio przylegającej do wizerunku, znajduje się po jednej stronie monogram Chrystusa w postaci nałożonych na siebie pierwszych dwóch liter imienia w języku greckim: X (chi) oraz P (ro). Po drugiej stronie wizerunek ryby – starożytnego znaku rozpoznawczego chrześcijan. Źródłem tego symbolu jest fakt iż greckie słowo „ryba” ( ΙΧΘΥΣ – ICHTHYS) stanowi akronim utworzony z zestawienia tytułów Chrystusa: Jezus Chrystus Boga Syn Zbawiciel.

Zamykając krótki przegląd ikonografii Jana Pawła II warto wspomnieć o szczególnym przedmiocie, który pojawił się na wizerunkach Papieża w ostatnich latach jego posługi. Spośród 264 papieży Kościoła tylko Jan Paweł II został sportretowany z laską. Tak jak miliony ludzi, wspierał się na niej, ale co szczególne, potrafił również wykorzystywał ją również, by wyrazić wewnętrzną radość. Papieska laska stawała się skromnym, ale jakże znaczącym wyrazem, bardzo osobistej refleksji wypowiedzianej przez Jana Pawła II w Liście do osób w podeszłym wieku. 79–letni wówczas Papież napisał: „Mimo ograniczeń mego wieku bardzo wysoko cenię sobie życie i umiem się nim cieszyć. Dziękuję za to Bogu! Pięknie jest służyć aż do końca sprawie Królestwa Bożego.

Treść medali stanowią również przedstawienia wyjaśniające kontekst wydawanego dzieła. W przypadku pielgrzymek papieskich są to szkice tras odbywanych podróży, ilustracje związane z odwiedzanymi miejscami, nawiedzane świątynie, bądź ołtarze polowe, przy których Papież sprawował Eucharystię. Często pojawiają się godła odwiedzanych krajów albo herby miejscowości. Na medalach zamieszczane są również symboliczne odniesienia do zdarzeń bądź tematów stanowiących okazję powstania kolejnych dzieł medalierskich.

Inną jeszcze grupą przedstawień zamieszczanych na medalach związanych z pontyfikatem Jana Pawła II są wizerunki Matki Bożej pochodzące z różnych sanktuariów, a także wizerunki świętych.

Kolejną część ikonografii medali papieskich stanowią zamieszczane teksty. W języku łacińskim (urzędowym języku Kościoła), bądź innych - czasem egzotycznych, podają objaśnienia czasu, miejsca i okoliczności. W przypadku medali związanych z papieżem Janem Pawłem II charakterystyczne stało się to, że na bardzo wielu znalazły swój zapis słowa papieskiego przesłania. Są to bezpośrednie cytaty z wygłaszanych homilii, publikowanych dokumentów, czy słów wypowiedzianych niejako „przy okazji”. Wystarczy wspomnieć słynne pożegnanie Ojczyzny podczas ostatniej pielgrzymki do Polski w roku 2002: A na końcu – cóż powiedzieć – żal odjeżdżać.

Zawartość treściowa medali dedykowanych Janowi Pawłowi II znajduje swą realizację w ogromnym bogactwie formalnym powstałych dzieł. Oczywiście wiele z medali ma charakter mniej bądź bardziej udanych pamiątek. Ich zasadniczy cel to zaspokojenie naturalnej potrzeby zachowania i podtrzymania pamięci. Jednak nawet medale pamiątkowe, spełniały funkcje dokumentacyjne. Wydawane w ogromnych nakładach, a w przypadku medali związanych z Janem Pawłem II bywały to nakłady wielotysięczne, stawały się również medium służącym rozpowszechnianiu wizerunku Papieża oraz jego misji. Emitowane przez instytucje kościelne, społeczne, państwowe oraz osoby prywatne, potwierdzały gorące pragnienie zatrzymania doświadczeń i przeżyć związanych z Papieżem.

(bma)